Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Muş iline bağlı olarak konumlanan Varto ilçesi, yalnızca coğrafi yapısıyla değil, tarihiyle de dikkatleri üzerine çekiyor. Antik çağlardan bugüne uzanan geçmişiyle Varto, Anadolu’nun en eski yerleşim alanlarından biri. Varto’nun tarihi M.Ö. 2000’li yıllara kadar uzanıyor. Bölgede yapılan arkeolojik kazılar ve yüzey araştırmaları, Urartu medeniyetinin Varto ve çevresinde önemli yerleşimler kurduğunu ortaya koyuyor. Urartular, bölgede kaleler, sulama sistemleri ve yerleşim alanları inşa ederek bu coğrafyayı bir yönetim ve tarım merkezi haline getirmişti. Varto’nun sınırları içinde yer alan Kayalıdere Kalesi, bu döneme ait en önemli kalıntılardan biri olarak kabul ediliyor. Urartu Kralı II. Sarduri tarafından yaptırıldığı tahmin edilen kale, döneminin stratejik askeri yapılarından biri olmasıyla biliniyor. Urartuların ardından bölge sırasıyla Medler, Persler, Büyük İskender’in ardılları ve Roma İmparatorluğu tarafından yönetildi. Bizans döneminde ise Varto, doğu sınırlarının korunmasında önemli bir askeri üs olarak kullanıldı.
1071 Malazgirt Zaferi’nin ardından bölge, hızla Türklerin kontrolüne geçti. Selçuklular döneminde Müslüman-Türk nüfusun artmasıyla birlikte Varto, dini ve kültürel açıdan yeni bir döneme girdi. 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılan Varto, uzun yıllar Osmanlı idaresinde kaldı. Varto’nun tarihindeki en dramatik olaylardan biri ise 19 Ağustos 1966’da meydana gelen ve Richter ölçeğine göre 6.9 büyüklüğünde kaydedilen Varto Depremi oldu. 2.400'den fazla kişinin yaşamını yitirdiği bu felaket, ilçeyi adeta haritadan silecek derecede yıkıma uğrattı. O günden sonra Varto, yeniden inşa sürecine girdi ve günümüzdeki yerleşim planı bu dönemden sonra şekillendi.
PEKİ, VARTO İSMİ NEREDEN GELİYOR?
Varto isminin kökenine dair çeşitli görüşler ve halk arasında anlatılagelen efsaneler, ilçenin adının tarih boyunca farklı şekillerde anlamlandırıldığını ortaya koyuyor. Varto isminin kökenine dair en çok bilinen halk anlatılarından biri, bölgenin adını ‘Vartano’ isimli bir Ermeni prensesinden aldığı yönünde. Rivayete göre, bölgedeki bir kale veya hâkimiyet alanı, bu prensesin yönetimindeydi. Zamanla ‘Vartano’ ismi halk dilinde kısalarak ‘Varto’ya dönüştü. Her ne kadar bu bilgi tarihsel belgelerle net olarak doğrulanamasa da, bölge halkı arasında bu hikâye nesilden nesile aktarılmaya devam ediyor. Dilbilimsel bazı değerlendirmelere göre, ‘Varto’ ismi Ermenice ve Kürtçe kökenli olabilir. ‘Vart’ kelimesi Ermenicede ‘gül’ anlamına gelirken bazı kaynaklara göre ‘Varto’ kelimesi ‘güllük alan’, ‘gül bahçesi’ ya da ‘verimli ova’ gibi anlamlar taşıyor olabilir. Bu da ilçenin tarihi boyunca tarıma elverişli yapısıyla öne çıktığını düşündürüyor. Kürtçe’de ise ‘vêr’ veya ‘ver’ köklerinden türeyen bazı kelimelerle bağlantı kurulabileceği iddia ediliyor. Osmanlı arşiv belgelerinde Varto, kimi zaman ‘Vart’ kimi zaman ‘Vartoon’ olarak geçiyor. Bu da bölge adının zamanla fonetik olarak değişime uğradığını gösteriyor. Bazı kaynaklarda ise ilçenin adının eski dönemlerde ‘Gimgim’ olduğu belirtiliyor. Hatta Varto’nun bugünkü merkezinin, Gimgim kasabasından buraya taşındığı ve yerleşim sonrası yeni merkeze bu ismin verildiği bilgisi de tarihi kayıtlarda yer buluyor.
